Onderzoek | Artist in residencies in Rotterdam

Toegang tot materiaal, technische middelen en ruimte 
AIRs bieden kunstenaars toegang tot ruimte in een tijd waar dit steeds schaarser wordt. Deze ruimte is vaak essentieel voor het creatieproces. Bijvoorbeeld bij  CORPO en Time Window waar performance kunstenaars bewegingsvrijheid wordt geboden door grotere lege ruimtes tot hun beschikking te stellen. Daarbij geeft het de kunstenaar een nuttige verandering van omgeving. In sommige gevallen is de locatie leidend voor de werken, zoals in het huis Elenbaas van Verhalenhuis Belvédère of bij de Amarte residency van WORM.  

Daarnaast zijn er materialen en technische middelen die ze in hun dagelijkse kunstpraktijk niet of minder hebben. Ter voorbeeld: voor het keramische experiment biedt Cool Clay Collective toegang tot de twee kleine en twee grote keramiekovens en een spuitcabine. (A)wake ondersteunt digitale makers niet alleen met ruimte, maar met toegang tot een computer, VR Bril, audio studio, visual studio plus daarbij de nodige experts ter ondersteuning.  

Toegang tot expertise, assistentie en menselijke ondersteuning
Alle AIRs bieden assistentie en hulp in enige vorm. Meerdere instellingen hebben experts in huis om de kunstenaars te ondersteunen met de technische kant van hun praktijk. Denk hierbij aan technische ondersteuning bij de opbouw, audiotechniek, digitale visuele programma’s en bij specifieke vaardigheden zoals solderen, lassen, hout- en textielbewerking.  

Enkele AIRs bieden curatoriële ondersteuning en constructieve feedback. Dit kan van de gemeenschap komen zoals bij Time Window, of door een aangestelde curator of tijdens een publieksmoment. Projectleiders zetten zich in om het proces van concept naar prototype of eindwerk in goede banen te leiden op zowel  financieel als op tijdsvlak. Bij grotere instellingen wordt ook expertise van buitenaf ingeschakeld wanneer hier behoefte aan is.  

Netwerkexpansie
AIRs zijn een versterkend element in het netwerk van een kunstenaar. Van de 21 ondervraagde AIRs zei er maar één geen contact te onderhouden met de gastkunstenaars na afloop van de AIR. De meesten proberen dit of hebben hier zelfs vaste structuren voor. Zo zit er een alumnus in de onafhankelijke jury voor Roodkapje’s Hamburger Community.

Verschillende AIRs zetten zich actief in voor de netwerk expansie van de gastkunstenaar. Alle AIRs stellen de kunstenaar voor aan hun eigen gemeenschap, waardoor deze relevante contacten ontmoet binnen Rotterdam of binnen een werkveld of techniek. Meerdere AIRs noemden meedoen aan open atelierdagen, studiobezoeken aan mensen uit hetzelfde werkveld, organiseren van borrels, diners of cafés, publieke meet & greets, de gastkunstenaar voorstellen aan kunstinstellingen, de gastkunstenaar voorstellen op de sociale media en het actief uitnodigen van curatoren en verzamelaars.

Kansen voor de lange termijn 
Door netwerkexpansie krijgen de kunstenaars meer kansen op de langer termijn. Daarnaast vergroten ze de vindbaarheid van de kunstenaar door deze op te nemen in publieke archieven en publicaties. Zo zijn bij Waterwerken van Buitenplaats Brienenoord alle AIRs opgenomen in een boekje geschreven door de curator. Bij V2 behoudt een kunstenaar zichtbaarheid door opname in het digitaal archief, dat wordt gebruikt door curatoren, kunstenaars en academici.

Daarnaast geven AIRs een boost aan zowel het productieproces als de afwerking van een eventueel eindproduct. Dit doen ze door zaken zoals constructieve feedback, technische apparatuur en ondersteuning, honoraria, curatoriële ondersteuning en toegang tot expertise en/of mentorschap. V2 beschrijft het effect hiervan. Door de investering tijdens de AIR is er een verduurzaming van het inkomen van de kunstenaar. Het eindproduct wordt soms jarenlang gebruikt voor tours en op de ontwikkeling van de praktijk kan worden gekapitaliseerd. Hoewel dit organisch verloopt, is er bij meerdere AIRs sprake van exposities van gastkunstenaars maanden of zelfs jaren na hun verblijf. Hierdoor plukken niet alleen de kunstenaars maar ook de organisaties zelf de vruchten van deze investering.

Kansen door inclusie
AIRs bieden kansen aan kunstenaars en makers die deze minder krijgen. Vaak vinden de organisatoren dit vanzelfsprekend en staat dit niet in formele communicatie. Een aantal geeft zelfs aan diversiteit mee te laten wegen in de selectie. Soms gaat dit om kunstenaars uit regio’s of met achtergronden die minder zichtbaar zijn in de culturele sector. Maar meestal gaat het om open staan voor kunstenaars uit de LHBTQI+ gemeenschap, van alle genders en van alle leeftijden. Een paar AIRs zetten zich in om toegankelijk te zijn voor alle opleidingsniveaus, religieuze achtergronden en inkomensniveaus. Er worden ook (interne) evenementen georganiseerd om dergelijke onderwerpen te bespreken.

Negen AIRs zijn volledig toegankelijk voor kunstenaars met een mobiliteitshandicap (rolstoel of krukken), zeven instellingen zijn maar deels toegankelijk en vijf zijn het helemaal niet. De meesten willen voor elke hulpvraag vanuit de gastkunstenaar aanpassingen maken. Ter voorbeeld, een gastkunstenaar met een mentale hulpvraag blijven opvangen tot de situatie stabiel is. Maar ook de AIR duur aanpassen, hulp bij mobiliteitsproblemen of meedenken bij andere moeilijkheden die buiten de kunstpraktijk vallen.

In alle AIRs spreekt men Engels. Bij 20 van de 21 AIRs spreekt men Nederlands. Zes AIRs kunnen Duits aanbieden en vier kunnen Frans aanbieden. In enkele gevallen bestaat de mogelijkheid voor communicatie in het Spaans, Farsi en Arabisch. Dit biedt mogelijkheden voor zowel internationale samenwerking als voor kunstenaars die pas kort in Nederland wonen.

Fysiek 
Alle AIRs bieden presentatiemogelijkheden. De manieren waarop dit gebeurd zijn heel divers. De klassieke formule van een expositie na een AIR periode is gangbaar. Bij enkele AIRs is het hele creatieproces publiek. Andere stellen tussentijdse presentatiemomenten in zoals try-outs en tests. Veel AIRs combineren hun presentatiemomenten met andere evenementen om de kunstenaar meer zichtbaarheid te geven. Denk hierbij aan open ateliers, ART Rotterdam, Kunstblock, South Explorer en Art Index.

Digitaal 
Ook voor digitale presentatiemogelijkheden is er aandacht, bijvoorbeeld door opname in de nieuwsbrief, publieke archieven of op sociale media. Vooral dat laatste is bij zowat alle AIRs het geval. Enkele AIRs laten de gastkunstenaar toegang tot hun sociale media om zelf de berichtgeving te bepalen. Bij -1 van Nieuwe Instituut worden werken van de kunstenaar op negen schermen bij de ingang getoond. Daarbij is er bij enkelen ook aandacht en tijd voor longform, zoals het publiceren van interviews, podcasts of lezingen. 

AIRs zijn geen winstgevende systemen. Er zijn kosten voor onder andere woonruimte, werkruimte, materiaal(vergoeding), PR, technische ondersteuning, curatoriële ondersteuning, netwerkgelegenheden en presentatiemomenten. Daarom kunnen AIRs het beste beschouwd worden als een investering in de kunstenaar en in de sector, hierover meer onder het kopje Wat bieden ze?. De twee grootste financiële stromen zijn eigen inkomsten van de instelling en fondsen/subsidies. De meeste financiering komt van fondsen/ subsidies. Deze zijn meestal toegekend aan de instelling als geheel en niet specifiek aan het AIR programma. Soms helpen de AIRs kunstenaars aanvragen te doen om honorarium of productiekosten te dekken. Genoemden zijn: BKV-gelden, de gemeente Rotterdam, Cultuur Concreet, Stichting Droom en Daad, CBK Rotterdam, Wijkraden van Rotterdam, Stimuleringsfonds,Volkskracht en het Elise Mathilde Fonds. Eigen inkomsten komen met name uit ticketverkoop, horeca en zaalverhuur. Deze worden niet verdiend met de AIR zelf, maar door de instelling of organisatie zelf. In bijna alle gevallen is dit maar een klein deel van de inkomsten.

In sommige gevallen gaat het om een vaste en specifieke samenwerking of ondersteuning, bijvoorbeeld het Amarte Fonds dat een AIR van WORM financiert of de Young Blood Foundation dat een AIR heeft bij Brutus. In drie gevallen worden de kosten van huur, energie en onderhoud bekostigd door de gastkunstenaar mee te laten betalen. Wanneer de gastkunstenaar om geld wordt gevraagd, dan wordt hier nooit winst op gemaakt of arbeid van de organisator mee betaald. Een uitzondering betreft financiën is de HUBSA van Artist in the World. Daar worden de onderhoudskosten van de Rijnaak gefinancierd door het Airbnben van de door kunstenaar André Smits beschilderde woning.

Het is belangrijk hierbij in het achterhoofd te houden dat geen van deze financieringsvormen stabiel zijn. De fondsen en subsidies geven zelden structureel geld en zijn afhankelijk van het politieke en economische klimaat van Nederland. Als subsidiepotten gekort worden, dan zullen AIRs, die meestal niet “gelabeld” geld krijgen, hieronder lijden.

Kleinere instellingen zijn afhankelijk van steeds opnieuw aangevraagde fondsen en subsidies. CORPO gaf aan dat voor beginnende AIRs de antwoordtijd van fondsen een financieel probleem kan vormen. Wanneer deze meermaals hun antwoordtermijn met weken dan wel maanden verlengen, raakt op een gegeven moment het geld voor huur en energie op.

Hiernaast bestaat de vaak onzichtbare financiering van onbezoldigde arbeid ofwel arbeid uit passie. In bijna alle middelgrote en kleine instellingen investeren mensen vele uren onbetaalde arbeid. In meerdere gevallen is alle arbeid onbetaald. Vaak zijn de mensen die deze arbeid leveren zelf kunstenaars en doen ze dit met veel passie en een groot hart voor de sector. Daarnaast lenen kleinere AIRs, zoals Nieuw Charlois en Cool Clay Collective, waar nodig eigen spullen en transportmiddelen aan de gastkunstenaars. 

Kunstenaars 
Een derde van de ondervraagden gaf aan dat ze de kunstenaar niet kunnen betalen voor zijn of haar arbeid. Bij degene waarbij het wel kan, is dit vaak niet voor alle AIR programma’s mogelijk of vinden ze het honorarium van de kunstenaar te laag, omdat deze niet voldoet aan de Fair Practice Code. Een voorbeeld hiervan is een situatie waarbij de kunstenaar moet kiezen tussen een kunstenaarshonorarium en productiegeld. Een honorarium potje speciaal voor AIRs zou helpen. BKV-gelden zijn vaak niet toereikend, omdat kunstenaars uit andere landen of steden komen of omdat ze door de wooncrisis net buiten Rotterdam wonen.

Medewerkers/vrijwilligers 
Vooral in de kleinere instellingen, zonder eigen Cultuurplan, draaien de AIRs grotendeels op arbeid uit passie. V2 voegt hieraan toe dat zeer gespecialiseerde AIRs ook sterk opgeleid ondersteunend personeel nodig hebben. Dit is zowel moeilijk om te vinden als om intern op te leiden, maar  essentieel voor het bieden van de juiste ondersteuning en groei. Daarvoor zou de optie van personeel naar externe opleidingen of cursussen sturen ideaal zijn. 

Creatieve vrijheid en overvragen 
Meerdere AIRs gaven aan dat fondsen te strikte kaders hanteren. Met name AIRs die zich richten op onderzoekspraktijk hebben hier last van. Buitenplaats Brienenoord gaf aan dat de meeste fondsen letten op sociale impact en publieksbereik, terwijl dit bij onderzoeks-AIRs vaak (nog) niet aan de orde is. Time Window gaf aan dat tijd en capaciteit voor experiment onder druk staat. 

Wie wel aan de criteria voor fondsen voldoet, vindt het moeilijk om de creatieve ruimte te balanceren met het maximale eruit halen qua presentaties. Deze AIRs geven aan dat ze vaak klem zitten door deze prestatiedruk vanuit fondsen. Ze willen de kunstenaar liefst meer keuzevrijheid geven over bijvoorbeeld publieksmomenten en wanneer het werk geschikt is voor presentatie.

Gebrek aan continuïteit 
Binnen deze tak van sport is er weinig zekerheid. AIRs brengen niks op qua financiën en meerdere kleine AIRs functioneren van subsidie tot subsidie. Doordat er in grote mate gebruik wordt gemaakt van vrijwillige arbeid zijn veel systemen kwetsbaar. Wanneer er niet genoeg vrijwilligers gewerfd worden of deze stoppen door bijvoorbeeld financiële problemen, kunnen de meeste AIRs niet of moeizaam doorgaan.  Ook het behoud van de locatie is vaak onzeker. Uit gesprek bleek dat de meeste instellingen de ruimte huren of lenen. Cool Clay Collective is bijvoorbeeld net begonnen, maar weet al over drie jaar het pand uit te moeten.  

Huisvesting is voor de meesten de grootste uitdaging. Woningen zijn schaars en deze huren en onderhouden is bij kleine teams en beperkte budgetten erg moeilijk. Bij enkele AIRs beïnvloedt dit nu al de selectie van kunstenaars. Bij anderen vormt het een rem voor uitbreiding van de residencies in de toekomst. Vaak zijn er ook geen financiële middelen om accommodatie te huren in de private sector. Daarbij gaan meerdere AIRs die wel in het bezit zijn of toegang hebben tot accommodatie stoppen of die toegang verliezen. Het Goethe Institut en Paviljoen aan het Water verdwijnen volgend jaar. De woningen die zelfbeheer stichting NAC gebruikt worden in 2027 gesloopt.  

• Er is behoefte aan een netwerk om op organisatorisch niveau met elkaar uit te wisselen. Het netwerk kan een online databank zijn, maar ook een jaarlijkse ontmoeting wordt geapprecieerd. Organisaties kunnen het niet aan om dit in hun eentje naast de huidige taken op te pakken. Andere voorbeelden waren: georganiseerde tours, contactlijsten en nieuwsbrieven. 

• Toegang tot accommodatie. Woonruimte is schaars en is aan het minderen. Hier zal niet meteen een oplossing voor zijn. Toch zou accommodatie, zoals een gedeelde woning of bekostiging voor het huren van een woning, essentieel zijn voor het behoud en de groei van AIRs. 

• Daarnaast is er behoefte aan zichtbaarheid. Bijvoorbeeld het tonen van de aanwezige gastkunstenaars op de website van de CBK of publiceren van een kaart of folder met alle AIRs binnen de stad. 

• Kunstenaarshonoraria kunnen betalen of aanvullen. Meerdere AIRs kunnen dit niet of niet voldoende en willen dit erg graag. Een geldpot vergelijkbaar met BKV-gelden zou hiervoor een oplossing kunnen zijn. Hierbij is het van belang dat ook kunstenaars van buiten Rotterdam en/of Nederland betaald kunnen worden.  

• Onbezoldigde arbeid bezoldigd maken. Bij kleinere organisaties wordt bijna alles zonder geld voor de organisatoren gedaan. Om AIRs minder kwetsbaar te maken is het belangrijk dat hun arbeid loont. Ook de mogelijkheid tot het extern opleiden van deze gespecialiseerde medewerkers  zou een meerwaarde zijn. 

• Er is behoefte aan meer directe communicatie met fondsen en de gemeente Rotterdam. De voorwaarden zijn vaak te restrictief en organisaties zijn bereid hun doelen en overwegingen voor te leggen om tot een wenselijke oplossing te komen. 

SKAR ziet de grote behoefte aan werk- en woonruimte voor AIRs in Rotterdam. Op dit moment kan SKAR alleen werkruimte bieden. Zo zijn er verschillende project ateliers die voor enkele maanden tot aan een jaar gebruikt kunnen worden. Met oog op de toekomst onderzoeken ze de mogelijkheden van een specifieke locatie waar ook woonruimte technisch kan. Hiervoor zal  toestemming van de gemeente nodig zijn. Mocht dit een mogelijkheid worden, dan zal de SKAR geen eigen programma draaien, maar dat van anderen faciliteren.